Ontwerpgeek: hoe chinoiserie de wereld veranderde

Een snelle blik:

Hoe heet het? Chinoiserie (uitgesproken als Shen-wah-seh-ree)

Waar komt het vandaan? Europa, de term is Frans

Wie heeft het? de Gournay, Inside Fabric

Chinoiserie is een perfect voorbeeld van een ontwerpstijl die echt wereldwijd is. In tegenstelling tot wat de grillige, op China geïnspireerde afbeeldingen suggereren, is chinoiserie niet afkomstig uit Azië, maar uit Europa. Het woord zelf is het Franse equivalent van wat in het Engels kan worden aangeduid als "Chinees-achtig". Maar ondanks de ironische aard van het idee en zijn naam, is chinoiserie een blijvende trend gebleken, vooral in combinatie met toile, een ander Frans motief op behang en stoffering. En zoals elke designtrend weerspiegelt het begin van chinoiserie de tijd, plaats en sfeer van zijn oorsprong. Voor chinoiserie omvat het verhaal van zijn creatie een blijvende fascinatie voor Chinees aardewerk, drastische veranderingen in de Franse monarchie en de opkomst van een internationale designesthetiek.

De Europese fascinatie voor het Verre Oosten is aantoonbaar terug te voeren tot de geschriften van Rusticello da Pisa, een dertiende-eeuwse Italiaanse schrijver die het twijfelachtige geluk had om tegen het einde van zijn leven een Genuese gevangeniscel te delen met Marco Polo (1). Rusticello nam de verhalen op die Polo had meegebracht van jarenlang reizen over de wereld met zijn vader en oom en decennia van dienst aan het hof van Kublai Khan. Het resulterende werk, dat bekend stond als "The Travels of Marco Polo" (naast verschillende andere namen) werd ongelooflijk populair. Tegen het einde van de 14e eeuw werden namen van locaties die in de herinneringen van Polo werden genoemd, opgenomen in de Catalaanse Atlas van Karel V (2). Zo'n 117 jaar nadat Polo's verhalen over China voor het eerst waren opgenomen, zouden ze Christoffel Columbus inspireren om een westerse route naar Azië te zoeken - een reis die hij zou ondernemen met een exemplaar van Polo's boek in de hand (3).

Aan het begin van de achttiende eeuw was de Europese handel met China aanzienlijk tot bloei gekomen. Een van de belangrijkste exportproducten van de Chinezen naar de Europese markten was blauw en wit porselein (4). Hoewel voor de export gemaakt porselein over het algemeen van een iets mindere kwaliteit was in vergelijking met de beste werken die Chinese ovens konden produceren, was het niettemin ideaal voor de zeevaart omdat het stevig was en niet werd aangetast door vocht (5). In een tijd dat reizen naar Azië vanuit Europa op zijn best onbetaalbaar was, vormden de afbeeldingen in blauw onderglazuur op geïmporteerd porselein de enige beschikbare afbeeldingen van China. Dit feit zou Europese indrukken van China meer en meer beïnvloeden naarmate menselijke figuren en landschappen kennis maakten met porseleinpatronen, grotendeels als gevolg van de vraag van Europese markten (6). Het waren deze afbeeldingen die de eerste chinoiserie-patronen zouden inspireren. Maar voordat dat kan gebeuren, zouden Europese keramisten het geheim moeten ontrafelen van hoe ze zelf porselein kunnen maken.

Pottenbakkers in Europa probeerden al sinds de tijd van Marco Polo Chinees porselein te repliceren. Hoewel er enkele gematigde successen waren geboekt, zoals het Medici-porselein aan het einde van de zestiende eeuw, was geen enkele erin geslaagd het Chinese product perfect te repliceren (7). De doorbraak kwam in de achttiende eeuw, uit een aantal bronnen.

Misschien wel de belangrijkste bijdrage aan de Europese porseleinproductie kwam in 1712 toen père Francois Xavier d'Entrecolles, een Franse jezuïetenpriester die in China diende, brieven schreef over de methode die hij had gezien voor het produceren van het materiaal, een proces dat eerder was geheim gehouden voor alle buitenlanders (8). De openbaring van d'Entrecolles werd echter onderdrukt door de onwaarschijnlijke ontdekking van Johann Friedrich Böttger, een zelfbenoemde alchemist. Böttger had publiekelijk opgeschept over zijn vermogen om lood in goud om te zetten en stond in Saksen onder huisarrest omdat hij zijn formule niet had onthuld, toen zijn pogingen om goud te maken, na zes jaar experimenteren, in plaats daarvan doorschijnend porselein produceerde (9).

Toen Europese ovens eenmaal echt hard-paste porselein konden produceren, was de strijd om de controle over de Europese markten begonnen. De eerste chinoiserie-patronen werden gemaakt om Europees porselein zo dicht mogelijk bij de populaire invoer te maken, terwijl de diversiteit aan beschikbare patronen werd vergroot om meer kopers aan te trekken. De illustraties zijn gemaakt door kunstenaars met vrijwel geen kennis van de Chinese cultuur, die eenvoudigweg uitbreidden op ontwerpen die op geïmporteerd porselein waren gevonden of, vaker, putten uit hun eigen verbeeldingskracht. Zonder twijfel de meest populaire van deze patronen en de meest duurzame is The Willow Pattern, gemaakt door Engelse porseleinfabrikanten in het midden van de achttiende eeuw (10).

"De belangrijkste elementen van het wilgenpatroon kunnen als volgt worden beschreven: in een landschap dat de Chinese stijl imiteert, staat een wilg in het midden van de compositie. Rechts op de voorgrond bevindt zich een groot gebouw met een sierlijk dak, met een kleinere gebouw aan de linkerkant en een verscheidenheid aan bomen aan de rechterkant. Op de voorgrond is meestal een zigzag hek. Onder de wilg bevindt zich een brug, waarover drie figuren naar een klein paviljoen lopen: de eerste houdt een staf vast, de tweede een lang rechthoekig voorwerp dat gewoonlijk wordt aangeduid als een doos, en het derde wat gewoonlijk wordt omschreven als een zweep. Boven de brug is een schipper te zien die zijn schip naar rechts paalt, terwijl achter hem een eiland is met een of twee huizen en soms andere eilanden op de achtergrond.Vaak vliegen er twee duiven in het midden van de compositie. Variaties kunnen zijn: een afgemeerde boot bij de boom, een brandstoftank op de brug en andere details. "(Portanova, p.6)

Bij het overwegen van het wilgenpatroon of andere chinoiserie-ontwerpen, is het belangrijk op te merken dat nauwkeurige afbeeldingen van China nooit het doel waren, aangezien zelfs de originele porseleinen illustraties door het Europese publiek meer werden gewaardeerd om de verre, idyllische fantasie die ze presenteerden dan om alle lessen die ze mogelijk hebben gegeven over het Chinese leven en de Chinese cultuur. Maar terwijl de Europese porseleinmarkt tot ver in de negentiende eeuw een machtsstrijd tussen import en huishoudelijke goederen zou blijven, vonden chinoiserie-ontwerpen hun weg van borden en vazen en werden ze meegesleurd in een veel groter fenomeen.

In 1715, drie korte jaren nadat de brieven van d'Entrecolles de geheimen van Chinees porselein onthulden, werd Lodewijk XV, de kleinzoon van de zonnekoning Lodewijk XIV, tot koning van Frankrijk gekroond na een golf van ziekten die zijn grootvader, moeder, vader en oudere broer. Hij was vijf jaar oud (11). Zijn regering, die meer dan zestig jaar duurde, was vol wanbeheer, corruptie en schandalen. Toch wordt het herinnerd als een van de culturele tijdperken van de Franse staat. Het was in Parijs onder het bewind van Lodewijk dat een nieuwe ontwerpesthetiek begon te ontstaan als antwoord op de strikte regels en stijve weelde van de barokke stijl die mode, kunst en architectuur in de jaren van Lodewijk XIV had bepaald.

Rococo genoemd van de Franse rocaille, vanwege de zeer gestileerde schelp- en rotsmotieven die het sierden, was deze stijl in veel opzichten een terugkeer naar de natuur en een omhelzing van fantasie (12). Hier worden asymmetrische vormen vermengd met uitgebreide S- en C-curve-armaturen om een lichtheid en eigenzinnigheid op te roepen die ver verwijderd was van de traditionele weelde van barokontwerp. Chinoiserie, met zijn lichte, luchtige landschappen en fantastische illustraties van draken en feniksen tegen ingewikkelde pagodes, bergketens en stromende beekjes, was de perfecte aanvulling op de nieuwe esthetiek van Rococo. Tegelijkertijd was de chinoiserie-stijl de illustraties overstegen om vormen van architectuur en meubelconstructie te beïnvloeden. Al snel waren zowel chinoiserie als rococo favoriet bij royals en aristocraten in heel Europa, en het was zeldzaam dat een huis uit de hogere klasse zonder minstens één kamer in chinoiserie-stijl was ingericht (13).

De eerste grootschalige structuur die een chinoiserie-benadering van de architectuur had, was de porseleinen Trianon, gebouwd in de late zeventiende eeuw voor Lodewijk XIV (14). Het duurde echter maar een karige zestien jaar toen het keramiek dat bij de constructie werd gebruikt, tegen de elementen brak. Het werd vervolgens vernietigd en vervangen door de Grand Trianon (15). Later, in 1759, gaf de prinses-weduwe Augusta Sir William Chambers de opdracht voor de bouw van verschillende pagodes in chinoiserie-stijl als onderdeel van de oprichting van Kew Gardens buiten Londen. Als een van de weinige kunstenaars met kennis uit de eerste hand van China tijdens reizen die hij in zijn jeugd maakte, is Chambers opmerkelijk omdat hij vaak streeft naar nauwkeurigheid in zijn chinoiserie-werken, hoewel veel elementen van zijn ontwerp niet gebaseerd waren op de Chinese cultuur (16).

Ondertussen werden in de huizen en kamers van adel chinoiserie-illustraties gecombineerd met Franse toile-motieven, die zowel op gestoffeerde meubels als met de hand beschilderd behang verschenen. Lodewijk XV omarmde de chinoiserie en vulde hele kamers met hun fantastische illustraties (17). Evenzo had het huis van de hertog en hertogin van Beaumont in Gloucester een volledige chinoiserie-slaapkamer, ontworpen in 1754 door de meubelmakers William en John Linnell (18) van vader en zoon.

Terwijl de rococostijl uiteindelijk zou vervagen, geconfronteerd met stijgende neoklassieke gevoelens onder de Europese smaakmakers, bleef chinoiserie een plaats vinden in allerlei soorten decoraties, zowel in Europa als in Europa, vaak met enthousiastelingen die geloofden dat wat ze kochten een authentiek stukje Chinese cultuur was met een traditie die duizenden jaren in het verleden reikt. Naarmate chinoiserie-ontwerpen in Europa steeds populairder werden, kopieerden of verfraaiden veel Chinese fabrikanten gangbare ontwerpen zoals het wilgenpatroon, waardoor het nog moeilijker werd om feit en fictie te onderscheiden met betrekking tot de geschiedenis van de stijl (19).

Uiteindelijk zit de schoonheid van chinoiserie in het raam dat het biedt op een andere wereld waar draken idyllische landschappen domineren, terwijl feniksen boven landmeetkundige bergen vliegen en prachtig versierde pagodes, terwijl de mensen die deze wereld bewonen er doorheen bewegen alsof het is allemaal volkomen natuurlijk. Tegelijkertijd bestaat het gevaar van deze stukken in de verleiding om ze te verwarren of te verwarren met de Chinese cultuur, of erger nog, de Chinese geschiedenis. In plaats daarvan blijft chinoiserie in al zijn vormen een fascinerend bijproduct van een relatie tussen wereldculturen die internationale handel heeft gecombineerd met fascinatie, mode en fantasie om een blijvende en herkenbare kunstvorm te creëren die echt bij de wereld hoort.